Co łączy nas w wieku 77 i 14 lat?

Historia samego badania sięga roku 1950, kiedy to szkoccy naukowcy zlecili przeprowadzenie ankiety dotyczącej cech osobowościowych uczniów tamtejszych szkół

Wzięło w niej udział ponad 1200 czternastolatków, których oceniono pod względem pewności siebie, wytrwałości, stabilności nastrojów, sumienności, oryginalności i chęci do rywalizacji. Jak się okazało, oceny pod względem tych sześciu cech były ze sobą silnie skorelowane, co oznacza, że można było zaob­serwować u badanych występowanie pewnych cha­rakterologicznych prawidłowości, np. dużą zależność pomiędzy stopniem niezawodności a wysoką lub niską stabilnością emocjonalną. W roku 2012 zespo­łowi prof. Harrisa udało się odnaleźć 635 spośród uczestników eksperymentu z 1950 roku. A 174 z nich, będąc w wieku 77 lat, zgodziło się wziąć ponownie udział w rundzie testów. Uczestnicy zostali ocenieni pod względem tych samych sześciu cech, które zna­lazły się w kwestionariuszach sprzed ponad 60 lat. Dodatkowe pomiary przeprowadzone w 2012 roku dotyczyły ilorazu inteligencji i ogólnego samopo­czucia. Ku zaskoczeniu badaczy odkryto brak staty­stycznie istotnej korelacji pomiędzy wynikami bada­nych otrzymanymi, gdy mieli 14 i 77 lat. Dotyczyło to zarówno poszczególnych cech osobowościowych np. stabilności emocjonalnej, jak i ich połączenia w jeden z typów. To, co wcześniej w przypadku badanych szło w parze, np. wskaźniki dotyczące sumienności i samopoczucia, po latach w późniejszym wieku oka­zało się nie wykazywać większego związku.

Czy to oznacza, że nasza osobowość w zaawansowanym wieku nie odzwierciedla tej, którą obserwujemy w okresie dojrzewania? 

Naukowcy skłaniają się w tym przypadku ku pozy­tywnej odpowiedzi. Ich zdaniem okresy późnego dojrzewania i wczesnej dorosłości charakteryzuje przyspieszony rozwój i zmiany osobowości. Dodat­kowo również wiek zaawansowany może być okre­sem, w którym pod wieloma względami nadal ewo­luujemy. Uczestnicy badania prof. Harrisa mieli za sobą oba okresy, w których mamy do czynienia ze znaczącymi zmianami, nie wspominając już o wszystkich doświadczeniach, które zebrali w mię­dzyczasie, a które nie pozostają przecież bez wpływu na to, kim jesteśmy. „Im dłuższy czas mija między kolejnymi punktami oceny osobowości, tym większe różnice charakterologiczne można zaobserwować pomiędzy nimi" – podsumowuje prof. Harris i jego zespół. Oznacza to, że wraz z upływającym czasem zmieniają się nie tylko nasze komórki, ale też sposób myślenia, zachowania i komunikacji. W dłuższym okresie stabilność naszej osobowości zostaje więc zakłócona. Osobowość ludzi starszych może się zmieniać podobnie jak u młodych dorosłych. Wykazało to inne badanie, zbliżone do opisanego powyżej, przeprowadzono w 2014 roku w grupie ponad 23 tys. osób w Niemczech. Naukowcy odkryli, że niemal 25 proc. uczestników doświadczyło dra­matycznych zmian osobowości po ukończeniu 70. roku życia. Co ciekawe zmiany zdrowotne, posia­danie wnuków czy emerytura miały niewielki wpływ. Powstaje zatem pytanie, czy za dające się zaobserwować różnice odpowiedzialne są czynniki środowiskowe związane z codziennym funkcjonowaniem czy też wraz z wiekiem zmienia się nasze ogólne nastawienie do życia? Sceptycy wskazują jednak, że badanie prof. Harrisa może budzić pewne zastrzeżenia. Od lat 50. w obrę­bie psychologii możemy zaobserwować znaczące zmiany dotyczące zarówno definicji, jak i metod badania osobowości. Różnorodne poglądy dotyczące jej konstrukcji doprowadziły do powstania licznych, konkurencyjnych teorii, takich jak teoria neopsycho­analityczna, teoria pola, teorie czynnikowe, teorie uczenia się, teorie systemowe itd. Jedne podkreślają znaczenie biologicznych uwarunkowań i genów. Inne z kolei kładą większy nacisk na wpływ środowiska, otoczenia, kontaktów społecznych, pracy zawodo­wej. Jeszcze inne wiążą obserwowalne typy osobowo­ści z budową oraz funkcjonowaniem naszego układu nerwowego. Są i takie teorie, które biorą pod uwagę udział hormonów w kształtowaniu naszego sposobu myślenia i zachowania. Dodatkowo, często możemy się spotkać z twierdzeniem, że naszą osobowość opisuje najlepiej pięcioczynnikowy model osobowości (w skrócie PMO) autorstwa Paula Costy i Roberta McCrae obejmujący 5 czynników osobowości: neurotyczność (vs. stabilność emocjonalna), ekstrawersję, otwartość na doświadczenie, ugodowość (vs. chęć konkurowania) i sumienność. Neurotyczność odzwierciedla w tym modelu poziom przystosowania emocjonalnego, skłonność do prze­żywania negatywnych emocji (strachu, zmieszania, gniewu, poczucia winy) oraz podatność na stres psychologiczny. Ekstrawersja odnosi się do jakości i ilości interakcji społecznych oraz poziomu aktyw­ności, energii, a także zdolności do doświadczania pozytywnych emocji. Otwartość na doświadczenie ilustruje tendencję do pozytywnego wartościowa­nia doświadczeń życiowych, tolerancję na nowość i chęć uczenia się. Ugodowość opisuje nastawienie do innych ludzi. Sumienność zaś oddaje stopień zorganizowania, wytrwałości i motywacji jednostki w działaniach zorientowanych na cel.

Jak widzimy badanie przeprowadzone w roku 1950 tylko częściowo pokrywa
się z wcześniejszym modelem 

Ponadto w pierwszej wersji badania nastolatków oce­niali ich nauczycie, w drugiej zaś ocen dokonywali sami badani. Może to budzić zasadne wątpliwości co do ich całkowitej bezstronności. Niektórzy sugerują więc, że gdyby zastosowano bardziej wyczerpującą skalę osobowości niż tą z lat 50., wyniki uzyskane w roku 1950 i 2012 wykazałyby większe podobień­stwo. Do tego dochodzi problem reprezentatywności badania, ponieważ grupa, do której udało się dotrzeć badaczom w roku 2012, stanowiła tylko część orygi­nalnej próby badawczej, która na dodatek uzyskała znacznie wyższe oceny pod względem niezawodności i inteligencji, co z kolei mogło mieć wpływ na osta­tecznie wyniki. Wszystko to sprawia, że odkrycie zespołu prof. Harrisa, choć interesujące, trudno jest jednoznacznie interpretować.